Mọi thứ đều có chỗ của nó

“Mọi thứ đều có chỗ của nó” – những từ này có thể được gọi là phương châm của người Nhật, chìa khóa để hiểu được nhiều khía cạnh tích cực và tiêu cực của họ. Phương châm này thể hiện, thứ nhất, một loại thuyết tương đối được áp dụng vào đạo đức, và thứ hai, nó khẳng định sự phục tùng như một quy luật bất biến, tuyệt đối của đời sống gia đình và xã hội.

Người Nhật tránh việc đánh giá toàn bộ hành động và tính cách của một người, thay vào đó chia hành vi của họ thành các lĩnh vực riêng biệt, mỗi lĩnh vực có luật lệ riêng, quy tắc đạo đức riêng. Đây là một so sánh yêu thích của họ:

– Không thể khẳng định rằng lái xe bên trái đường (như ở Tokyo hay London) luôn đúng, trong khi lái xe bên phải (như ở Moscow hay Paris) luôn sai. Đơn giản chỉ là vấn đề luật giao thông, mà luật lệ ở các nơi thì không nhất thiết phải giống nhau.

Người Nhật thường không buộc tội ai đó sai một cách chung chung. Phán xét của họ trước hết xác định rõ ràng khu vực mà người đó phạm lỗi cụ thể, tức là vi phạm các quy tắc được quy định cho khu vực đó. Không có tiêu chuẩn phổ quát: hành vi được chấp nhận trong trường hợp này không thể được biện minh trong trường hợp khác.

Thay vì chia hành động thành đúng và sai, người Nhật đánh giá chúng là phù hợp và không phù hợp: “mọi thứ đều có chỗ của nó”. Khi một vài người Nhật tụ tập quanh bàn, tất cả họ đều biết chính xác ai nên ngồi ở đâu: một số người ngồi cạnh hốc tường có bức tranh, tức là ở vị trí danh dự, một số người ngồi bên trái, một số người ngồi xa hơn về bên trái, và cuối cùng, một số người ngồi ở lối vào. Bất kỳ nỗ lực nào nhằm thể hiện bất kỳ hình thức dân chủ nào ở đây sẽ chỉ gây ra sự hỗn loạn chung – vì khi đó không ai trong số có mặt biết phải làm gì. Khi một người Nhật nói về sự hỗn loạn, họ diễn đạt nó bằng những từ: “không trên không dưới”. Không có một tôn ti rõ ràng, họ không thể hình dung ra các mối quan hệ xã hội hài hòa. Người Nhật coi bình đẳng chủ yếu là đứng trên cùng một bậc thang trong thang thứ bậc. Theo quan điểm của họ, hai người chỉ có thể bình đẳng theo cùng một nghĩa như hai vị tướng hoặc hai người lính.

Nhật Bản rất giống với Anh về sự rõ ràng của hệ thống phân cấp xã hội. Ở cả hai quốc đảo này, bất kỳ sự tiếp xúc nào giữa người với người đều ngay lập tức cho thấy khoảng cách xã hội giữa họ. Trong tiếng Nhật, không chỉ các đại từ—tôi, bạn, anh ấy—mà cả các động từ—ăn, nói, cho—cũng được nói khác nhau trong các ngữ cảnh khác nhau.

Một bà nội trợ Nhật Bản hàng ngày trao đổi vô số lời chào hỏi trang trọng và những câu nói sáo rỗng về thời tiết với những người bán hàng rong và những chủ hàng nhỏ, thường là những người sống luôn ở đó, trong các phòng phía sau hoặc trên tầng cửa hàng của họ. Nhưng một bà nội trợ đã quen biết những người này trong nhiều năm (thường là từ thời thơ ấu) và tương tác với họ theo đúng nghĩa đen mỗi ngày, không chỉ không biết tên mà còn không biết cả họ của họ. Người bán rau gọi là bán-rau-san người bán cá gọi là bán-cá-san. Khi bụi hoa đỗ quyên trước hiên nhà cần tỉa, thợ-làm-vườn-san sẽ được gọi đến. Nếu một chiếc tivi Matsushita bị hỏng, Matsushita-san sẽ đến (tất nhiên không phải là chủ tịch của công ty điện tử, mà là đại lý mà bà ta mua hàng từ đó). Người giao báo bằng xe đạp vào buổi sáng được những người phụ nữ trong con hẻm gọi là Asahi-san, mặc dù họ đã biết anh từ nhỏ là con trai của giao-sữa-san.

Làm thế nào để giải thích rằng, bất chấp sự lịch sự vốn có của người Nhật, vẫn còn những người bị buộc phải sống ẩn danh suốt đời? Đây là di sản của thời phong kiến, khi xã hội Nhật Bản được phân chia nghiêm ngặt thành bốn giai cấp: chiến binh, nông dân, thợ thủ công và thương nhân.

Chỉ có chiến binh mới được phép mang họ (và do đó được phép có huy hiệu gia tộc trên kimono). Thương nhân, là tầng lớp thấp nhất trong ba tầng lớp tiếp sau – tức là thuộc tầng lớp bình dân – thậm chí không có cả tên. Họ được gọi bằng tên nghề nghiệp của mình. Một bà nội trợ bây giờ gọi người hàng xóm của mình là Meiji-san thay vì giao-sữa-san không phải vì sự phân biệt giai cấp cuối cùng đã phai nhạt, mà vì người chủ cửa hàng mà bà biết đã bị buộc phải gia nhập Tập đoàn Meiji, tập đoàn độc quyền buôn bán sữa.

Qua nhiều thế kỷ, sự phân biệt giai cấp ở Nhật Bản được bổ sung bởi các quy định tỉ mỉ về cuộc sống hàng ngày. Trang phục mà một người có thể mặc, thức ăn mà họ có thể ăn gì, nhà họ có thể ở lớn cỡ nào—tất cả đều được quyết định bởi địa vị xã hội của họ.

Chúng ta quen với việc trong gia đình, mọi người đối xử với nhau ít nghi lễ. Tuy nhiên, ở Nhật Bản, chính trong gia đình mà các quy tắc tôn trọng người lớn tuổi và cấp trên được học hỏi và tuân thủ một cách nghiêm ngặt. Trong hệ thống phân cấp gia đình này, mỗi người đều có một vị trí được xác định rõ ràng và, có thể nói, danh xưng riêng của họ. Sự tôn trọng không chỉ dành cho người đứng đầu gia đình. Khi các chị em gái nói chuyện với anh em trai, họ phải sử dụng những cách diễn đạt khác nhau, lịch sự hơn so với cách anh em trai nói chuyện với chị em gái. Ngay cả khi một người mẹ, theo phong tục Nhật Bản, địu con trên lưng, mỗi lần cúi chào, bà cũng bắt đứa bé cúi chào theo, từ đó dạy cho đứa bé những bài học đầu tiên về sự tôn trọng người lớn tuổi. Ý thức về sự phục tùng ăn sâu vào tâm hồn người Nhật không phải từ giáo dục đạo đức, mà từ thực tế cuộc sống. Người Nhật thấy mẹ mình cúi chào cha, anh trai thứ cúi chào anh cả, và chị em gái mình cúi chào tất cả các anh em trai, bất kể tuổi tác. Và đây không phải là một cử chỉ trống rỗng. Đó là sự thừa nhận vị trí của mình và sự sẵn lòng hoàn thành những trách nhiệm đi kèm.

Đặc quyền của người đứng đầu gia đình được nhấn mạnh hàng ngày trong mọi hoàn cảnh. Ông là người mà mọi người trong nhà tiễn và chào đón ở cửa. Chính ông là người đầu tiên nhúng mình vào furo được đun nóng cho cả gia đình. Ông là người đầu tiên được ăn tại bàn ăn gia đình.

Có rất ít quốc gia trên thế giới mà trẻ em được bao bọc bởi tình yêu thương lớn lao hơn ở Nhật Bản. Nhưng dấu ấn của sự phục tùng thậm chí còn thấm đẫm ngay cả trong tình cảm của cha mẹ. Con trai cả được chú ý rõ rệt hơn so với những đứa con khác. Nó được đối xử theo đúng nghĩa đen như người thừa kế ngai vàng, mặc dù ngai vàng chỉ đơn giản là ngôi nhà của cha mẹ. Từ nhỏ, đứa trẻ như vậy thường là đứa trẻ khó chịu nhất trong gia đình. Anh ta được dạy phải chấp nhận những đặc quyền này như một điều hiển nhiên, bởi vì sau này chính anh ta sẽ gánh vác không chỉ việc chăm sóc cha mẹ già mà còn cả trách nhiệm đối với gia đình, sự tiếp nối dòng dõi và ngôi nhà. Khi người con trai cả lớn lên, anh ta cùng với cha mình bắt đầu quyết định điều gì tốt và điều gì xấu cho các em trai và em gái của mình.

Từ nhỏ, người đàn ông Nhật Bản đã quen với ý niệm rằng một số đặc quyền nhất định đi kèm với một số trách nhiệm nhất định. Anh ta hiểu vị trí thích hợp của mình như là giới hạn của những gì được cho phép và cũng là sự đảm bảo cho một số quyền nhất định. Một ví dụ về phép biện chứng đặc biệt này là vị trí của phụ nữ trong gia đình. Hệ thống phong kiến ​​tôn vinh sự phục tùng và sẵn sàng hy sinh bản thân như là lý tưởng của nữ tính. Người ta tin rằng một phụ nữ Nhật Bản nên vâng lời cha trước khi kết hôn, chồng sau khi kết hôn và con trai sau khi góa chồng. Tuy nhiên, họ có nhiều quyền hơn phụ nữ ở các nước châu Á khác. Hơn nữa, những quyền này không phải là kết quả của một trào lưu hiện đại nào đó, mà là hệ quả của “vị trí thích hợp” được giao cho phụ nữ. Phụ nữ gánh vác trách nhiệm quản lý gia đình. Nhưng họ cũng hoàn toàn được giao phó việc quản lý tài chính gia đình. Việc tiết kiệm cho tương lai là trách nhiệm của người trụ cột gia đình. Ông quyết định sẽ chi bao nhiêu phần trăm thu nhập của mình cho các nhu cầu hiện tại. Tuy nhiên, phụ nữ Nhật Bản có quyền tự do chi tiêu số tiền được dành cho mục đích này. Chính họ là người điều hành công việc gia đình, và đàn ông không được phép can thiệp vào lĩnh vực này. Chiếc samoji – một loại thìa gỗ dùng để múc cơm trong gia đình – từ lâu đã được coi là biểu tượng cho địa vị của người nội trợ. Ngày mà mẹ chồng già trao samoji cho con dâu theo truyền thống được tổ chức long trọng. Phong tục này đã bị lãng quên, nhưng bản chất của nó vẫn còn tồn tại. Theo người Nhật, ngày càng có nhiều gia đình mà phụ nữ không chỉ quản lý việc nhà mà còn cả việc chăm sóc đàn ông.

Tuy nhiên, từ ngoài nhìn thì không dễ nhận thấy điều này, và theo người Nhật thì cũng không nên thế. Nếu bạn đi dạo trong một con hẻm ở Tokyo vào buổi sáng, bạn sẽ thấy cùng một cảnh tượng ở mọi nhà: người vợ tiễn chồng ra ngưỡng cửa, đưa áo khoác cho chồng và cúi chào theo sau. Những dấu hiệu tôn trọng và phục tùng được thể hiện đối với người đứng đầu gia đình, bất kể người đó có thực sự cai quản gia đình hay không. Đây là một đặc điểm quan trọng trong quan niệm về sự phục tùng của người Nhật. Từ các hoàng đế, những người đã bị các tướng quân (shogun) thay thế trong việc cai trị đất nước trong nhiều thế kỷ, cho đến các gia đình, người ta ngầm thừa nhận rằng người đứng đầu trên danh nghĩa của hệ thống thứ bậc không phải lúc nào cũng nắm giữ quyền lực thực sự. Tuy nhiên, sự tôn trọng xứng đáng vẫn phải dành cho người đó. Cho dù có những thế lực nào đang điều khiển mọi việc đằng sau hậu trường, thì vẻ bề ngoài trên sân khấu vẫn không thay đổi. Khi đã quen với sự phục tùng trong gia đình mình, một người cũng quen với việc tuân theo các nguyên tắc đó trong các mối quan hệ xã hội.

Nhu cầu liên tục nhấn mạnh uy tín của cấp trên nuôi dưỡng ý thức chủ động cá nhân ở người Nhật. “Đừng trốn tránh, nhưng cũng đừng làm quá mức” – đó là mệnh lệnh mà một nhân viên Nhật Bản nghe được khi lần đầu tiên bước chân vào công ty. Và chừng nào anh ta còn giữ vai trò là người thực hiện, anh ta sẽ thực sự cố gắng không làm bất cứ điều gì vượt quá nhiệm vụ và trách nhiệm trực tiếp của mình. Mệnh lệnh “làm những gì thuộc bổn phận” được hiểu theo hai cách. Nổi bật giữa đám đông, vượt mặt cấp trên là không thể chấp nhận được, còn đảm nhận những nhiệm vụ dành cho cấp dưới là điều đáng xấu hổ. Một ví dụ điển hình: Một người nước ngoài làm phiên dịch cho một tờ báo Nhật Bản vừa hoàn thành một bài báo khẩn cấp và mang nó đến nhà in. Ở lối vào cầu thang, anh ta va phải một đồng nghiệp người Nhật cũng đang đi xuống.

– Đàng nào anh cũng đang đến nhà in, liệu anh có phiền đưa giúp bản thảo này cho người sắp chữ không? – người phiên dịch hỏi.

Người đàn ông Nhật sững sờ, như thể anh ta bị yêu cầu phải phi thân xuống cầu thang. Im lặng nhận lấy bản thảo, anh ta cố gắng bước xuống. Chỉ khi các đồng nghiệp người Nhật bắt đầu trách mắng người nước ngoài, anh ta mới nhận ra mình đã xúc phạm người kia.

– Sao anh lại có thể yêu cầu một người cha có hai con làm vậy? Ông ấy phải xách đồ của anh xuống cầu thang như một người đưa thư bình thường. Ở tuổi ông ấy, với vị trí của ông ấy…

Quan niệm về vị trí thích hợp đòi hỏi: đừng nhận việc không phải của mình. Điều này tước đoạt sự độc lập của mọi người trong nhiều chi tiết thực tế, vốn chiếm một phần rất lớn trong cuộc sống thường nhật. Bạn hiếm khi thấy người Nhật tự tay làm bất cứ thứ gì ở nhà.

Một người thợ lắp ráp TV không hề biết cách sửa chữa bàn ủi điện. Khi cần sửa chữa hay điều chỉnh thứ gì đó, thông lệ là gọi thợ chuyên nghiệp cho mọi việc nhỏ nhặt. Hơn nữa, mỗi người thợ thủ công như vậy đều tin chắc rằng mình hiểu rõ công việc của mình hơn khách hàng, và do đó, họ có thái độ triết lý đối với bất kỳ lời đề nghị và lời khuyên nào, tức là chỉ đơn giản là bỏ ngoài tai.

Biết vị trí của mình, cư xử đúng mực, làm theo bổn phận – đó là những quy tắc bất thành văn chi phối cuộc sống và hành vi của người Nhật.

Người Nhật xây dựng các mối quan hệ của họ trong khi thường xuyên để ý đến thứ bậc. Trong gia đình, hành vi phù hợp được xác định bởi tuổi tác, thế hệ và giới tính, còn trong các mối quan hệ xã hội thì bởi thứ bậc. Miễn là vị trí thích hợp của một người được giữ vững, người đó sẽ chấp nhận nó. Người Nhật đã rất ngạc nhiên khi người dân của các quốc gia mà họ chiếm đóng không chào đón họ bằng vòng tay rộng mở. Chẳng phải Nhật Bản đã dành cho họ một vị trí thích hợp – dù thấp hơn, nhưng chắc chắn là một vị trí được xác định – trong hệ thống thứ bậc của các dân tộc châu Á hay sao? Người Nhật coi khái niệm về vị trí thích hợp trong xã hội là điều hiển nhiên đến mức họ thậm chí không cần giải thích. Tuy nhiên, nếu không hiểu khái niệm này, người ta không thể hiểu được cơ chế phức tạp của các mối quan hệ cá nhân và xã hội giữa người Nhật.

Ruth Benedict (Mỹ). Hoa cúc và gươm. 1946

Hệ thống gia đình ở Nhật Bản, ngoài mục đích cụ thể của nó, còn thực hiện một chức năng xã hội khác vô cùng quan trọng: gia đình đóng vai trò như một thể chế bảo hiểm tuổi già. Người đứng đầu gia đình Nhật Bản nuôi dạy con trai cả làm người thừa kế, chọn anh ta ra từ tất cả các thành viên khác trong gia đình, và gánh vác toàn bộ trách nhiệm gia đình cho đến năm 50 tuổi. Từ thời điểm đó trở đi, ông ta nhường lại quyền lực và toàn bộ khía cạnh kinh doanh của cuộc sống gia đình cho con trai cả, và bản thân không còn tham gia tích cực vào bất cứ việc gì nữa. Ông và vợ sống phần đời còn lại mà không có bất kỳ lo lắng nào, đồng thời duy trì một vị trí rất đáng kính trong gia đình. Do đó, cấu trúc gia đình Nhật Bản, trong đại đa số trường hợp, vô hiệu hóa một trong những tệ nạn lớn nhất và điển hình của châu Âu: không bảo đảm cuộc sống cho người lao động khi về già.

G. Vostokov (Nga). Đời sống xã hội, gia đình và tôn giáo ở Nhật Bản. 1904

Ban đầu, bạn có ấn tượng rằng phụ nữ Nhật Bản là những sinh vật bị áp bức, nhút nhát, không có khả năng đưa ra quyết định độc lập, luôn nghe theo từng lời chồng. Nhưng trong nhiều trường hợp, đây chỉ là ảo tưởng, là bề nổi của thói quen. Phụ nữ luôn được kỳ vọng phải cư xử chính xác như vậy. Và, rất có thể, ngay cả trong quá khứ, chưa bao giờ sự lệ thuộc của phụ nữ Nhật Bản là vô điều kiện. Phụ nữ Nhật Bản lớn tuổi, mặc dù có vẻ phục tùng và ngoan ngoãn, nhưng phần lớn đều mạnh mẽ và kiên định. Họ có khả năng tự chủ tuyệt vời, và với sự khéo léo và kiên trì của mình, họ đạt được nhiều hơn từ chồng so với những phụ nữ năng động ở châu Âu và Mỹ. Còn về cuộc sống hàng ngày, phụ nữ Nhật Bản tự mình giải quyết mọi việc nhà. Thậm chí, dường như nhiều người đàn ông, đằng sau vẻ ngoài tài giỏi, lại che giấu sự thiếu quyết đoán, tự ti, bất lực trong việc đạt được bất cứ điều gì, và mong muốn dựa dẫm vào người khác—những phẩm chất mà hầu hết phụ nữ Nhật Bản hoàn toàn không có. Đàn ông thích giả vờ như họ hiểu biết mọi thứ, trong khi phụ nữ, ngược lại, lại cố gắng che giấu khả năng của mình và chứng minh rằng mọi việc họ làm và nói đều là minh chứng cho sự khôn ngoan của người đứng đầu gia đình và thành công của họ, trước hết và trên hết, là nhờ chồng họ.

Chúng tôi từng chứng kiến ​​một cuộc thương lượng với một gia đình nông dân muốn thuê một căn nhà nhỏ bên bờ biển. Tất nhiên, mọi cuộc đàm phán đều được tiến hành với người đứng đầu gia đình. Người đàn ông ngồi trên chiếu tatami cạnh một chiếc bếp nướng lớn, hút thuốc với vẻ nghiêm nghị bằng một chiếc tẩu dài. Vợ ông ngồi xổm phía sau, một cái bóng nhỏ bé không đáng kể của người đàn ông vĩ đại. Nhưng bà lắng nghe chăm chú những gì người đứng đầu gia đình nói, và khi không thích điều gì đó, bà sẽ thì thầm rất lịch sự vào tai ông. Người đàn ông ho, hút thuốc một lúc, rồi lại bày tỏ một ý nghĩ mới, như thể nó vừa mới nảy ra trong đầu ông. Bóng người phía sau gật đầu hài lòng và tiếp tục lắng nghe một cách kính trọng.

Jan và Vlasta Winkelhofer (Tiệp Khắc). Một trăm quan điểm về Nhật Bản. 1964

Nếu một phụ nữ Nhật Bản sống trong một xã hội bề ngoài bị nam giới thống trị, thì đó là một xã hội mà chính cô ấy đã góp phần tạo ra. Cốt lõi của nó là những đặc điểm không thể phủ nhận cho thấy bàn tay của người phụ nữ: mong muốn đạt được sự đồng thuận, khuynh hướng thỏa hiệp, mong muốn dung hòa các quan điểm đối lập, một cảm nhận tinh tế về cái đẹp và sự hài hòa.

Frank Gibney (Mỹ). Nhật Bản: Một siêu cường mong manh. 1975

Xem tiếp phần sau: Khát khao phụ thuộc