Trong phần lớn lịch sử loài người, rất khó để xác định liệu điều mà ai đó nói với ta có đúng hay không. Ta có nên tin họ không? Câu trả lời phụ thuộc vào một số yếu tố: liệu tuyên bố đó có phù hợp với những gì ta đã tin là đúng hay không? Người nói có đáng tin cậy không? Trước đây họ có thành thật không? Họ cả tin hay hoài nghi về bản thân? Có ai khác có thể xác nhận những gì họ tuyên bố? Bằng chứng trông thế nào, và ta có thể kiểm tra nó không?
Việc kiểm tra những khẳng định về điều gì đó xảy ra trong quá khứ gần thì dễ. Rất khó để kiểm tra lời khẳng định về điều gì đó vừa xảy ra, đặc biệt nếu nó xảy ra ở xa. Vì lẽ đó mà ngày xưa tin đồn lan tràn. Một người nào đó mà họ tin tưởng đã kể cho họ nghe điều gì đó mà họ đã nghe được từ một người mà họ tin tưởng, và giờ họ đang kể cho bạn nghe. Trên thực tế, trước thời đại in ấn, chuỗi giao tiếp này là cách truyền tải chủ yếu hầu hết thông tin, và cực kỳ khó để lọc ra đâu là đúng, đâu là phóng đại hay sai.
Việc phát minh ra nhiếp ảnh đã thay đổi tình trạng này. Chúng ta đã đi đến niềm tin rằng bức ảnh là bằng chứng của sự thật. Bạn có thể khẳng định điều gì đó và tôi có thể không tin, nhưng nếu bạn cho tôi xem một bức ảnh về nó, thì tôi PHẢI tin. Một bức ảnh về mặc định là đáng tin cậy, trừ khi bị sửa đổi một cách rõ ràng, trái ngược với từ ngữ vốn dễ bị uốn nắn. Khi bạn xem một bức ảnh, nó vô tội, trừ khi được chứng minh là có tội. Video có cùng mặc định. Video vốn đã chân thực, trừ khi được gắn nhãn khác.
Sự xuất hiện của AI thế hệ mới đã lật ngược tính chân thực trở lại như thời xưa. Bây giờ khi ta nhìn thấy một bức ảnh, ta sẽ cho rằng đó là ảnh giả, trừ khi được chứng minh ngược lại. Khi xem video, ta cho rằng video đó đã được thay đổi, được tạo sinh, có hiệu ứng đặc biệt, trừ khi được xác nhận khác. Mặc định mới cho tất cả hình ảnh, bao gồm cả ảnh chụp, là chúng là hư cấu – trừ khi chúng được tuyên bố rõ ràng là có thật.
Tuyên bố về tính xác thực này có thể đến theo nhiều cách. Càng ngày, nguồn gốc của một hình ảnh sẽ càng được nhúng vào metadata của nó. Nó sẽ ghi mã nguồn gốc của mình là hình ảnh được tạo sinh hay hình ảnh nguyên bản, không bị thay đổi, từ một máy ảnh đáng tin cậy. Thứ hai, một hình ảnh có thể tuyên bố nguồn gốc của nó. Người hoặc tổ chức cung cấp hình ảnh có đáng tin cậy trong quá khứ không?
Chúng ta sẽ thấy rằng mặc định “tin tưởng trước, kiểm tra sau” chỉ là một sự bất thường ngắn hạn tạm thời trong lịch sử lâu dài của con người. Ta đang quay trở lại trạng thái mà ta đã ở trong phần lớn thời gian của loài người, khi chúng ta “kiểm tra trước, tin tưởng sau”. Sự tin tưởng đã bị lật ngược. Mới gần đây thôi, phản ứng mặc định ban đầu của ta đối với một bức ảnh là tin rằng nó là thật, trừ khi được chứng minh là giả. Bây giờ, phản ứng mặc định của ta đối với một hình ảnh là không tin vì cho là hình ảnh giả, trừ khi nó được chứng minh là thật.
Dịch từ nguồn: Kevin Kelly. The Trust Flip
Ông Bertrand Russell, triết gia có danh tiếng của TK20, nói: Ông sẽ chẳng bao giờ đặt cược sinh mệnh vào những gì ông tin bởi ông có thể sai. Nguyên văn: I would never die for my beliefs because I might be wrong.
Cụ Nguyễn Hiến Lê, học giả có danh tiếng ở Việt Nam, thì có nhân sinh quan như sau:
Quan niệm thiện ác thay đổi tùy thời, tùy nơi. Cái gì ích lợi cho một xã hội vào một thời nào đó thì được xã hội đó cho là thiện; cũng cái đó qua thời khác không còn ích lợi nữa, mà hóa ra có hại thì bị coi là ác. Ví dụ đạo tòng phu, toàn tử của phụ nữ có lợi cho gia đình, xã hội ở thời nông nghiệp, tới thời kỹ nghệ, không còn lợi cho gia đình, xã hội nữa nên mất giá trị. Khi sản xuất được ít, đức tiết kiệm được đề cao; ngày nay ở Âu Mỹ, sản xuất vật dụng thừa thải quá, nên sự phung phí gần thành một bổn phận đối với xã hội. Tuy nhiên vẫn có một số giá trị vĩnh cửu, dân tộc nào văn minh cũng trọng, như đức nhân, đức khoan hồng, công bằng, sự tự do, tự chủ…
Qua hai nhìn nhận ấy, điều mình học được là: Đúng-Sai, Tốt-Xấu, Thật-Giả… Tưởng là quan trọng lắm nhưng thực ra chẳng quan trọng gì.
Ảnh thật có quan trọng hơn ảnh giả không?
–Ai dám nói là có?
Ảnh giả có kém giá trị hơn ảnh thật không?
–Ai dám nói là có?
Thật hay Giả ở đây có gì quan trọng?
Cái gì ở đây khiến Thật hay Giả quan trọng, đáng bận tâm, ít nhất trong tâm trí của chúng ta?
Bề ngoài thì có vẻ như: Hiển nhiên và sờ sờ ra là Thật phải hơn Giả, Tốt phải hơn Xấu, Đúng phải Hơn Sai, và qua đó, Ảnh Thật phải hơn ảnh Giả chứ?
Nhưng, tại sao lại hơn? Cái cụ thể khiến cái Thật hơn cái Giả, cái Đúng hơn cái Sai và cái Tốt hơn cái Xấu là gì?
Mình cho rằng cái quan trọng không nằm ở tính đúng sai, tốt xấu, thật giả của đồ vật hay hành động… mà nó nằm ở đích đến hay kết quả mà những hành động hay sự nhìn nhận/cung cấp thông tin đúng đắn tạo ra hay mang lại.
Cái Tốt là tốt bởi hành động tốt, lời nói tốt tạo ra, mang lại: điều Tốt (một kết quả mong đợi).
Cái Xấu là xấu bởi hành động xấu, lời nói xấu tạo ra, đem đến: điều Xấu (một kết quả không mong đợi).
Tương tự như vậy với cái Đúng-cái Sai, cái Thật-cái Giả.
Cái Đúng và cái Thật đem đến hay mang lại: cái Tốt (mong đợi). Cái Sai và cái Giả đem đến hay mang lại: cái Xấu (không mong đợi).
Đúng-Sai, Thật-Giả, và Tốt-Xấu chỉ là phương tiện, chúng chẳng quan trọng nhưng người ta thường chú ý đến chúng, thường mong cái Đúng, mong cái Thật, và mong cái Tốt bởi những điều ấy giúp tạo ra hay mang lại cái Tốt . Cái người ta thực sự mong đợi ở đây là một kết cục tốt đẹp, một điều người ta mong đợi.
Chính vì vậy cho nên có những lúc người ta làm những việc rất xấu mà cái hành động của họ lại được tôn vinh, ca ngợi: Người lính ra trận tiêu diệt kẻ thù; cảnh sát trấn áp tội phạm. Giết chóc và vũ lực là cái xấu, nhưng dùng cái xấu để trị cái xấu, dùng cái xấu để tạo ra hay mang đến cái tốt thì không bị coi là xấu.
Phải-Trái, Đúng-Sai, Thật-Giả, Tốt-Xấu… như cụ Lê nói cũng chỉ là các quan niệm thay đổi tùy thời, tùy nơi.
Pingback: Sự thật luôn ở thế yếu - Phan Phuong Dat