Theo các nhà nhân học văn hóa, mỗi nghi lễ truyền thống đều có chức năng đáp ứng một số nhu cầu nào đó của cộng đồng, tuy nhiên dần dần cái nhu cầu gốc ấy bị ẩn đi, mọi người chỉ còn nhìn thấy cái hình thức đáp ứng nhu cầu – chính là nghi lễ, và ngầm tin rằng đó chính là nhu cầu.
Continue readingCategory Archives: X. hội & G. dục
Carl Rogers. Những suy nghĩ riêng tư về dạy và học
Lời người dịch. Đây là chương 13 trong sách On Becoming a Person của nhà tâm lý học Carl Rogers (tiêu đề bản dịch tiếng Việt là Tiến Trình Thành Nhân). Ông là cha đẻ của liệu pháp lấy thân chủ làm trung tâm (client-centered therapy), và từ đó phát triển ra phương pháp giảng dạy lấy người học làm trung tâm (student-centered teaching), và tiếp theo là cách tiếp cận lấy con người làm trung tâm trong mọi giao tiếp.
Bài nói này từ 1952, và bao gồm các suy ngẫm sâu sắc của tác giả về việc dạy và học. Nó đã gây tranh cãi tại thời điểm đó và có lẽ vẫn khiến người đọc ngày nay phải giật mình suy nghĩ lại về những trải nghiệm và cảm nhận của mình, một cách thẳng thắn, tự tin và cầu thị.
Tôi không ưng bản dịch tiếng Việt có sẵn nên đã dịch lại, nhân dịp Ngày Nhà giáo 20/11. Trong bài, các chữ có ý nhấn mạnh là của nguyên tác.
Cách học tập nào là tốt nhất?
Trong Hidden Potential, cuốn sách mới ra mắt cách đây 2 tuần của Adam Grant, tác giả nêu quan điểm mỗi người đều có một tiềm năng mà nếu được tạo điều kiện và khai phá, thì sẽ đem lại cho họ những giá trị khác biệt. Trong quá trình đó, các năng lực thuộc về tính cách (character skills) quan trọng hơn các năng lực về nhận thức (cognitive skills), và quá trình mà một người trải qua để vươn lên quan trọng hơn vị trí mà người đó đứng ở thời điểm hiện tại.

Ổng đưa ra một mô hình xác định phong cách học tập của một người – khả năng phát hiện, đánh giá, tiếp thu và ứng dụng thông tin. Trục hoành là cách học: bạn chỉ tiếp nhận những gì xuất hiện trước mắt bạn, những gì người khác đưa cho bạn, hay bạn chủ động tìm kiếm những thứ mà bạn xác định là mình cần. Cái này giống như một học sinh chỉ học những gì thầy giao, và một học sinh chủ động tự học có mục đích.
Trục tung là cách mà bạn lọc thông tin. Có thể trong quá trình học, bạn chú ý để vuốt ve lòng tự ái của bản thân, hay bạn chú ý đến việc tiếp thu phê bình, không sợ bị chê cười, để phát triển tối đa.
Hai chiều này cắt nhau tạo ra 4 góc bánh chưng. Nếu bạn học thụ động và hay tự ái, thì sẽ bị kẹt trong một cái bẫy tự vệ. Bạn sẽ tiếp thu kiến thức rất hữu hạn và chối bỏ mọi thông tin đe dọa đến cái tôi của bạn. Giống một cục cao su.
Nếu bạn hay tự ái nhưng học chủ động, thì bạn sẽ tiếp cận nhiều thông tin hơn. Nhưng bạn sẽ có xu hướng bỏ qua các phản hồi mang tính phê bình góp ý, kể các có tính xây dựng. Giống như được phủ một lớp teflon chống dính với các phản hồi đó.
Nếu bạn không tự ái, sẵn sàng nghe phê bình, nhưng học thụ động, thì sẽ giống một viên đất sét trong tay người khác. Những người này hay được khen là dễ dạy bảo. Điểm dở là họ chỉ tiếp thu những gì đã bày sẵn, và vì thế không thể tiến bộ vượt bậc.
Cuối cùng, nếu bạn không tự ái và học chủ động, thì sẽ giống một miếng bọt biển có khả năng hút vào rất lớn, luôn phát triển và thích ứng. Nếu được duy trì, khả năng này sẽ giúp bạn tiến rất xa mặc dù điểm xuất phát có thể rất thấp. Thêm vào đó, bọt biển không hề hấp thụ mọi thứ một cách đồng loạt, mà biết cách loại bỏ những gì không có ích, thậm chí còn giúp giải độc.
Ở CLB Tài năng Lập trình FSOFT (FCT Club), chúng tôi đi tìm những bạn nhỏ có phong cách học tập chủ động, biết mình muốn gì, và giúp các bạn có óc cầu tiến (growth mindset), không tự ái, dám thử những gì mình chưa giỏi và không sợ nhận dốt. Cuốn sách của Adam Grant khiến chúng tôi tự tin hơn với con đường đã chọn.

PS. Cuốn sách cũng xui các công ty xem lại cách tuyển dụng, thay vì tìm những người đang có nhiều kỹ năng và kinh nghiệm, thì tìm những người có khả năng học và phát triển – những người có ý chí và đã vượt qua nhiều khó khăn để vươn lên. Ví dụ thay vì chú ý đến các sinh viên sống ở thành phố, thuộc gia đình khá giả với nhiều thuận lợi do đó có kết quả tốt, thì chú ý đến các sinh viên từ nông thôn khó khăn và có khả năng phấn đấu. Tất nhiên sẽ mất công hơn để tuyển dụng theo hướng đó, nhưng đáng thử vì có thể đem lại kết quả bất ngờ, và ít phải cạnh tranh.
Ý lực (conation) là gì?
Tâm lý học xác định và nghiên cứu ba thành phần của tâm trí (trilogy of mind): nhận thức (cognition), tình cảm (affect) và ý lực (conation – tiếng Trung là 意动 – Ý Động). Nhận thức là quá trình biết và hiểu – mã hóa, lưu trữ, xử lý và truy xuất thông tin. Nó thường được liên kết với câu hỏi “what” (ví dụ: chuyện gì đã xảy ra, chuyện gì đang xảy ra, ý nghĩa của thông tin đó là gì.)
Continue readingDữ liệu, thông tin, tri thức và trí tuệ
Quan điểm của tôi về DIKW (Data, Information, Knowledge, Wisdom), và cả Enlightenment (Giác ngộ).
Continue readingAnna Politkovskaya. LIÊN XÔ LÀ GÌ?
Anna Politkovskaya (1958-2006) là nhà báo Nga, người đã sớm nhìn ra mặt thật của Putin và cảnh báo về tương lai của nước Nga. Bà đã bị ám sát tại nhà riêng ở Moskva vào đúng ngày sinh của Putin. Bài viết này của bà nói về việc những mầm dịch bệnh của Liên xô vẫn tiếp tục phát triển trong nước Nga mới thời Putin, và trên thực tế đang được khẳng định, khi Nga tiến hành xâm lược Ukraina và tuyên truyền rộng rãi trong nước về quá khứ ‘tốt đẹp’ thời Liên xô. Nội dung bài viết cũng đúng cho những thể chế kiểu Liên Xô.
Continue readingCác giả định hữu ích cho người dạy
Bài viết của Seth Godin, ngắn gọn về những điều quan trọng nhất mà một giáo viên (hoặc bất kỳ ai muốn giảng dạy, chia sẻ) cần chú ý và thực hiện luôn luôn. Tôi bổ sung thêm bình luận liên quan đến quá trình học tập ở FCT Club (CLB Tài năng Lập trình FPT Software), vì cám thấy rất gần gũi.
Bài này cũng rất bổ ích với những người làm đào tạo ở các tổ chức, các doanh nghiệp, vì nó giúp xác định đúng vấn đề và nâng cao hiệu quả.
Các giả định hữu ích cho giáo viên (Useful assumptions for teachers)
Không chỉ áp dụng cho lớp học, mà bất cứ nơi nào chúng ta muốn phổ biến gì đó, truyền cảm hứng, hay giáo dục ai đó:
Giả định về sự cam kết (enrolment). Một người hoặc là cam kết cho việc học, hoặc không. Nhiều khi tình huống khiến mọi người phải có mặt, nhưng hầu như không thể dạy tốt nếu người ta không quan tâm học. Nếu mọi người không có sự cam kết, thì công việc đầu tiên là thay đổi điều đó. Nếu bạn đang phải lo lắng rằng họ sẽ lướt phây hay rời đi, thì thật khó để làm tốt công việc.
Bình luận: nếu người học ko có sự cam kết, ko có động lực để học, thì kết quả hầu như không có, đặc biệt là khi khả năng kiểm soát của thầy rất hạn chế như học online. Đôi khi cũng cần một thời gian để thay đổi người học từ chỗ không muốn sang muốn. Nếu thầy có quyền chọn, thì nên loại bỏ những người học không cam kết. Ở FCT Club, đây là tiêu chí đầu tiên để chọn và lọc.
Giả định về ý định tốt (good intent). Đây là người anh em của cam kết. Nếu bạn đang lo lắng rằng ai đó sẽ sử dụng AI để viết luận, thì nhiều khả năng là bạn sẽ dành toàn bộ thời gian để xây tường thay vì bắc những cây cầu.
Bình luận: người học có thể có cam kết nhưng do bị sức ép chứ ko tự nguyện, do đó có thể tìm cách đi tắt, gian lận, v.v. Nếu người thầy và tổ chức phải tìm cách để phát hiện và ngăn chặn các hành vi này, thì sẽ không có đủ nhiều thời gian cho việc dạy. Ở FCT không có điểm số, và không khuyến khích học viên chạy theo thành tích ngắn hạn mà thay vào đó là chủ động “nhận dốt” để học được nhiều.
Giả định về nỗi sợ. Học hỏi tạo ra thay đổi, và thay đổi thì gây sợ hãi. Thêm vào đó, chúng ta đều ngu ngốc ngay trước khi hiểu ra bài học… chúng ta biết rằng có thể làm được gì đó, nhưng chúng ta không (chưa) biết cách làm. Khi thấy nghi ngờ, hãy tìm xem nỗi sợ nằm ở đâu.
Bình luận: nếu tự nguyện, thì học là một quá trình đem lại sự thỏa mãn, đem lại niềm vui vì thấy mình tiến bộ. Tuy nhiên cũng có khi người học tỏ ra khác lạ, né tránh, v.v. thì thầy nên tìm hiểu tại sao, ko nên chỉ trích hoặc nhanh chóng đưa ra những lời khuyên, những yêu cầu chấn chỉnh.
Giả định về việc thiếu ngữ cảnh (lack of context). Lý do bạn ‘biết’ gì đó là vì bạn biết điều đó. Bạn hiểu cái gì có trước, cái gì kế tiếp, nó hoạt động như thế nào, ngôn ngữ trong lĩnh vực của bạn là gì (cả từ ngữ và khái niệm). Nếu bạn đang dạy gì đó mới, thì bạn không thể chắc chắn rằng người nghe cũng biết như thế. Hãy dành nhiều thời gian hơn cho ngữ cảnh và ít thời gian hơn cho các mẹo và các gạch đầu dòng. Làm vậy sẽ tạo điều kiện để hiểu bài.
Bình luận: theo lẽ tự nhiên, người ta học là vì một bài toán, một hiện tượng gì đó trong cuộc sống mà họ quan tâm. Nhưng nhiều khi bối cảnh này bị lược bỏ mà nhảy ngay vào việc phát biểu một bài toán chung và giải pháp. Giúp người học hiểu được chuỗi giải pháp đi từ bài toán cuộc sống thì hơn là thuộc các công thức hay mẹo mực, vốn chỉ để có được điểm cao.
Giả định về kết nối. Một số người cho rằng việc học có thể được thực hiện một mình, trong tòa tháp, với một cái laptop. Nhưng trên thực tế, cho đến khi ta tương tác với những người khác hoặc hệ thống khác, thì tất cả những gì chúng ta đã làm chỉ là tiếp thu, chúng ta vẫn chưa hiểu.
Bình luận: người học cần áp dụng các tri thức học được, thông qua việc tham gia với những người khác để làm gì đó (nếu là kỹ năng) hoặc tranh luận gì đó (nếu là kiến thức). Như vậy sẽ tránh được kiểu học thuộc lòng, vì bắt buộc phải dùng ngôn từ của riêng mình.
(Seth Godin. Useful assumptions for teachers)
Lỗ Tấn. Về việc đọc sách
Nói đến đọc sách, tựa hồ đó là một việc rất rõ ràng, chỉ cần đem sách ra đọc là được rồi, Nhưng không hề đơn giản như vậy.
Continue readingVề bức ảnh phất cờ trên nóc hầm Điện Biên Phủ
Tấm ảnh đã trở thành biểu tượng và được sử dụng rộng rãi, nhưng theo những gì tôi tìm hiểu được qua các nguồn tin public trên mạng, thì vẫn không rõ nguồn gốc của nó thực sự là thế nào. Bài này tóm tắt những gì tôi tìm hiểu được, mong có thêm thông tin để sáng tỏ.
Cập nhật 10/5/2023: đã tìm ra nguồn gốc bức ảnh – cắt từ đoạn phim tài liệu dựng lại vào năm 1964 (xem ở cuối bài)
Continue readingMô hình 4D giúp phát hiện âm mưu làm sai lệch thông tin
Ai đang cố tình làm sai lệch thông tin?
Ngày xưa, khi một vụ việc xảy ra mà kẻ có quyền lực muốn che giấu, thì họ sẽ tìm cách bưng bít. Ở thời đại thông tin ngày nay, việc bưng bít thường không khả thi, nên người ta tìm cách làm sai lệch thông tin (disinformation).
Vậy nếu bạn quan tâm đến 1 vụ việc, thì làm sao để phát hiện được có ai đó đang cố tình làm sai lệch thông tin? Mô hình 4D sẽ giúp bạn!
Mô hình này được đề xuất bởi Ben Nimmo, Giám đốc Điều tra của Công ty Phân tích Mạng Graphika, và được đề cập trong cuốn “Chúng tôi là Bellingcat”. Cụ thể 4 chữ D gồm:
- Dismiss (làm mất uy tín): nếu tôi không thích những gì mà người chỉ trích tôi nói, thì tôi sẽ xúc phạm họ.
- Distort (gây nhiễu): nếu tôi không thích các fact, thì sẽ bóp méo chúng.
- Distract (đánh lạc hướng): nếu tôi bị buộc tội về điều gì đó, thì tôi sẽ buộc tội người khác về điều tương tự.
- Dismay (làm mất tinh thần): nếu tôi không thích những gì người khác đang định làm, thì sẽ cố gắng dọa cho họ sợ.
Ví dụ, trong vụ bắn rơi máy bay dân sự MH17, Nga đã sử dụng cả 4 chiêu trên:
- Dismiss: vu cho những người tố cáo là rusophobia, là có ý đồ xấu với Nga
- Distort: tung ra hàng loạt ‘bằng chứng’ hùng hồn, mà sau đó đã bị vạch trần là fake, cốt để gây nhiễu.
- Distract: sử dụng thuyết âm mưu và võ ‘thế cái này thì sao’ (whataboutism). Kiểu như “mày bảo là quân ly khai bắn rơi máy bay ở Ukraina, thế hàng nghìn thường dân bị giết trong chiến tranh Iraq thì sao?”. Người bị trúng chiêu “thế cái này thì sao” sẽ có một thế giới quan đầy hoang mang về đạo đức, thấy chẳng ai là đáng tin và chẳng có gì là sự thật.
- Dismay: đe dọa những kết cục đáng sợ với những người kiên trì phản kháng lại luận điệu của Kremlin.
Có thể thấy, cả 4 chiêu này cũng được dùng rất nhiều trong các vụ việc ở VN. Thế nên, bất cứ khi nào bạn thấy ai đó giở các chiêu này, thì khả năng cao là họ đang cố làm sai lệch thông tin.
Mà hóa ra cái tên Bellingcat nghĩa là ‘belling the cat’ – treo chuông lên cổ mèo. Những con mèo cậy mạnh bắt nạt, khủng bố các chú chuột, cần bị vạch mặt bởi cái chuông đó.

Tham khảo: link