Tháng 4/2021, Ban giám khảo Cuộc thi thơ trên báo Văn Nghệ 2019 – 2020 đã trao giải B cho bài thơ Mẹ tôi chửi kẻ trộm của tác giả Tòng Văn Hân ở Điện Biên (xem thêm chi tiết, ví dụ ở đây).

Bài thơ đã chia dư luận quan tâm thành hai phái khen chê, trong đó phái khen thì đánh giá là bài thơ có tính nhân văn, tính giáo dục cao. Có người nhận xét: “Bài thơ đề cao sự trung thực, nhân hậu của đạo lý ứng xử trong gia đình cũng như ngoài xã hội, cái đạo lý luôn được đề cao trong nhân dân ta.”

Cá nhân tôi thì cho rằng bài thơ này nói đạo lý nhưng thật ra vô cùng thực dụng.

Trong nghiên cứu về văn hóa các dân tộc, có một yếu tố (dimension) mô tả dân tộc đó hành động theo nguyên tắc nào, đạo lý (moralism) hay thực dụng (pragmatism). Người theo chủ nghĩa đạo lý sẽ hành động theo những nguyên tắc đạo lý mà họ tin, bất chấp việc đó không có lợi trong ngắn hạn. Ngược lại, người theo chủ nghĩa thực dụng sẽ căn cứ vào hoàn cảnh mà quyết định, sao cho có lợi nhất cho mình, cho dù điều đó trái với những nguyên tắc mà họ từng tuyên bố là tuân theo.

Người Việt Nam được xếp vào nhóm thực dụng. Tính thực dụng đồng nghĩa với linh hoạt, với khả năng sinh tồn rất cao, vì trong tình huống sinh tồn thì quan trọng là sống sót, phá bỏ mọi luật lệ. Nhưng để phát triển thì lại cần sự tuân thủ luật chơi. Bài thơ kể trên là một kiểu vỏ đạo lý ruột thực dụng, vì hứa hẹn cho người ta một lợi ích trong tương lai gần nếu họ làm theo đạo lý. Nếu không nhận được lợi ích đó, người ta sẽ dễ dàng ngừng làm việc thiện. Tức là nói chuyện đạo lý, nhưng thật ra rất thực dụng.

Cá nhân tôi thích cách tiếp cận kiểu Oscar Wilde, “không có việc thiện nào không bị trừng trị thích đáng”. Làm việc thiện thì đừng mong được ghi nhận hay trả công. Ít ra cho đến ngày phán xét cuối cùng.

Nguyên văn bài thơ:

Mẹ tôi chửi kẻ trộm

Những lần gà nhà tôi bị mất

Mẹ tôi chửi:

– Cái đứa trộm gà ơi

Ta cầu mong cho ngươi

Nuôi được gà đầy đàn

Lứa này tiếp lứa khác

Có nhiều gà nhất bản

Có nhiều gà nhất mường!

Những lần lợn con nhà tôi bị mất

Mẹ tôi chửi:

– Đứa nào trộm lợn nhà tôi

Thì hãy có nhiều lợn

Đàn tiếp đàn núc ních

Lứa tiếp lứa không ngừng

Bán được nhiều tiền nhé!

Từ thuở bé đến giờ

Hễ nhà mình mất gà mất lợn

Tôi đều nghe thấy mẹ tôi chửi như thế

Cầu mong cho kẻ trộm kia khá giả

Không bao giờ đến nhà tôi ăn trộm nữa.

Tôi là đứa con gái dưới mức bình thường

Nhan sắc không bằng đám bạn

Khéo léo không bằng người ta

Thế mà có hẳn bốn nhà

Muốn được tôi làm con dâu của họ.